Het vraagstuk van energie in een mijnwerkersland

Pieter Boons: ‘Congoville’ is volgens curator Sandrine Colard een hedendaagse stad, gebouwd op fundamenten uit de koloniale geschiedenis in België: op monumenten, gebouwen, imperialistische mythes en zelfs ook op de mensen van Afrikaanse afkomst. Hoe sluit uw werk hierbij aan?

Jean Katambayi: Het werk dat te zien is in het Middelheimmuseum, ‘MM’, sluit aan bij dit concept in de ruime zin. ‘MM’ (een verkleinde kopie van het mijnwerkershuisje waarin de kunstenaar opgroeide, red.) toont een land met een disproportionele verhouding tegenover de tijd en tegenover zijn soevereiniteit. De aloude ontginning van mineralen in mijn streek gaat nog altijd voort en verspreidt nog altijd een politieke, economische en sociale ‘waas’ over het land.

In haar essay heeft Sandrine Colard het over het ‘afleren van een imperialistisch gedachtegoed’. Wat betekent dit voor u?

Voor mij mag het afleren van het imperialisme beginnen door eerst de pijn van de aanhoudende conflicten in ons land onder ogen te zien. Het Congolese volk kan niet floreren, integendeel: elke dag geraken de Congolezen meer en meer verstrikt in onzekerheid. De moderniteit en de globalisering hebben in de vorige eeuw de samenleving in nieuwe richtingen doen evolueren, maar tot op de dag van vandaag blijft zo’n evolutie onbereikbaar voor de Congolese bevolking.

Kunt u een visuele representatie (of een beeld) van Congoville geven?

Ik heb twee foto’s gekozen uit mijn familiearchief. Mijn interventie in het Middelheimmuseum is namelijk een autobiografie, die tegelijk nostalgische en retro-futuristische vragen oproept. Weten we waardoor onze maatschappij evolueert? Wat zullen we doen als dezelfde geschiedenis zich herhaalt?

In afwachting van een antwoord troost ik me door in mijn werk facetten van mijn eigen wereld te tonen als mogelijke denkpistes. Het huis symboliseert het universum van de mijnwerkers, terwijl de lamp verwijst naar de ontginning van mineralen en naar energie.

Op de zwart-witfoto (links) is mijn moeder Manyonga aan het typen in haar Gécamines-kantoor, terwijl mijn zus Musau aan de telefoon is. De familiefoto in kleur (rechts) dateert van Kerstmis 1990. Op de achtergrond staat de rokende schoorsteen van de Gécamines-fabriek. Verrassend genoeg was de fabriek toen nog in werking. We staan voor ons huis, ik ben de eerste van links naast mijn moeder.

Wat zijn de achterliggende ideeën bij uw werken in Congoville?

‘MM’ sluit aan bij mijn ideeën over industrie, kolonialisme, werkgelegenheid, stadsplanning en de toekomst. Het leert ons dat je in de wereld veel verschillende benaderingen kan zien, die allemaal samen kunnen bestaan. Hun onderlinge verschillen zullen blijven bestaan, want dat maakt hen uniek. Maar met wat ze gemeenschappelijk hebben, kan de werkelijkheid op een oneindig aantal manieren gereconstrueerd worden.

Dit werk toont de tegenovergestelde regressie tussen de postkoloniale tijd en het huidige Congo: het ontbreken van elektriciteit als een moderne en universele energiebron. Ik kan me voorstellen dat mijn werk een sterke emotionele impact heeft op het publiek. Dat is ook bij de andere kunstenaars het geval, dus ik hoop dat deze tentoonstelling in de verbeelding van de bezoekers zal blijven voortleven.

Geeft de context van deze tentoonstelling een andere kijk op het werk?

Het Middelheimmuseum is een openluchtmuseum, wat een belangrijke parameter is als je naar dit werk kijkt. Dit laat namelijk toe dat het werk aanknopingspunten zoekt bij de andere buitenwerken (van de expo of van de permanente collectie). Het openluchtaspect is zeer bepalend bij de conceptie van een werk, het roept ook de vraag op hoe het werk mentaal ‘open’ kan zijn.

In openlucht werken creëert dus veel mogelijkheden voor de kunstenaar én voor de toeschouwer. Mijn werk in deze tentoonstelling, maar ook in het algemeen, kadert in het huidige dekolonisatiedebat. Het is een spel met de veelvuldige vragen over en diverse perspectieven op ons gemeenschappelijke erfgoed en onze gedeelde geschiedenis.

Aan welke schrijvers en denkers is uw werk gerelateerd, en waarom?

Bij wijze van grap wilde ik de Bijbel zeggen om het belang ervan te benadrukken binnen een breed Afrikaans denkkader. Veel Afrikanen gebruiken de Bijbel als een toevluchtsoord, op zoek naar antwoorden om de stigmatisering van het kolonialisme te rechtvaardigen.

Anderzijds, en volledig tegengesteld aan de Bijbel, inspireert ook het citaat van de Franse chemicus Antoine Lavoisier mij enorm: ‘Niets is verloren, niets is gewonnen, en alles ondergaat transformaties.’ Dit citaat bevestigt voor mij dat het leven slechts een samengaan van diverse benaderingen is.

Hoe ziet u kunst als een strategie voor herstel, voor genezing?

Dat is een zeer goede vraag. Voor mij is de samenleving een wisselwerking van energiestromen. De hoeveelheid energie is sterk verbonden met de kwaliteit ervan. Ik heb dus een dubbele verbintenis: de kwaliteit en de kwantiteit van de energie. Daarbij probeer ik de belangrijkste molecule van onze kosmos in stand te houden. Ik beeld me in dat mijn werk ‘de molecule der verzoening’ aanvuurt om de grootste weerstanden te overbruggen.

Welke boek zou u willen aanraden als aanvulling bij uw werk op deze tentoonstelling?

Louis Figuier, 'Les nouvelles conquêtes de la science' (1886). Paris: La Librairie Illustrée.

Curator Pieter Boons in gesprek met Jean Katambayi.
Deze tekst verschijnt ook in de publicatie bij de expo.

Jean Katambayi werd geboren in 1974 in de Democratische Republiek Congo. Hij woont en werkt in Lubumbashi. Hij is opgeleid als elektricien, zijn artistieke activiteit is doordrongen van zijn fascinatie voor wiskunde, engineering, geometrie en technologie.

Jean Katambayi is diep getekend door zijn kindertijd in het werkkamp van zijn geboortestad en door de mechanisering. Hij creëert fragiele, complexe installaties en tekeningen geïnspireerd door gesofisticeerde elektrische circuits en technologische ontwerpen. Zijn werken maken deel uit van een zoektocht naar mogelijke oplossingen voor de sociale problemen in de huidige Congolese samenleving, en voor het leeghalen van de enorme energierijkdommen van het land.

Zijn poëtische werken zijn gemaakt van gerecycleerd en vergankelijk materiaal zoals karton en gerecycleerd elektronisch materiaal. Zo probeert de kunstenaar het onevenwicht tussen de twee hemisferen van de aardbol te herstellen.

Expo’s

Jean Katambayi was te zien op talloze solotentoonstellingen (o.a. Trampoline Gallery in Antwerpen, Stroom in Den Haag) en groepstentoonstellingen, o.a.:

• Palais de Tokyo in Parijs 
• Dak’art 
• de biënnales van Havana en Lubumbashi
• Museum für Völkerkunde Hamburg

Hij verbleef onder meer in residentie bij de École Supérieure d’Art d’Aix-en-Provence (Frankrijk), in WIELS (Brussel) en bij het Visual Arts Network voor Zuid-Afrika (Johannesburg). Zijn werk maakt deel uit van de collectie van Muhka (Antwerpen, België) en Mu.ZEE (Oostende).

Recent heeft hij deelgenomen aan het lopende On-Trade-Off-onderzoeksproject, een samenwerking tussen Enough Room for Space (België) en Picha (DRC).