Artist talk: Pélagie Gbaguidi en Sammy Baloji

Sandrine Colard (S.C.): We zitten in de grote zaal van de voormalige Postkoloniale Hogeschool in Antwerpen. Een van de best bewaarde ruimtes van het gebouw, met zelfs het symbool van Congo-Vrijstaat aan de muur. Een beladen plek met een aparte geschiedenis, interessant om van hieruit te praten over Congoville.

De openbare ruimte werd gevormd vanuit één bepaalde subjectiviteit. Hoe is het om vandaag als zwarte te leven in de multiculturele steden waar een groot deel van de publieke ruimte nog altijd is gericht op de 19de-eeuwse witte flaneur? Iemand die dit aankaartte, was de Afro-Amerikaanse denker W.E.B. Dubois. Hij had het over een dubbel bewustzijn. Hoe je als iemand met Afrikaanse roots in de westerse wereld te maken hebt met een intern conflict. Je woont er, maar tegelijk voel je je aangevallen door de publieke ruimte.

Pélagie Gbaguidi (P.G.): Ik herken dit gevoel. Toen ik voor het eerst in Frankrijk aankwam, werd ik door de maatschappij opgedrongen te kiezen in welk vak ik paste: was ik Française of Senegalese? Maar ik wilde niet in een hokje worden geduwd, ik wilde mezelf zijn. Later heb ik mijn interpretatie van identiteit uitgebreid. Ik ben voorstander van alomtegenwoordigheid. Ik ben niet alleen hier maar ik ben ook daar. Dat ‘dubbele bewustzijn’ van Dubois is voor mij geen conflict, maar net een vorm van rijkdom.

Sammy Baloji (S.B.): Al van in het begin focus ik me in mijn werk op ons koloniale verleden, dat Congo heeft opgezadeld met een collectief trauma. Maar dit verleden wordt doodgezwegen terwijl we er net over moeten praten. We moeten de herinnering analyseren en delen zodat we kunnen leren van het verleden. Voor een fotoreportage kwam ik in Lubumbashi terecht in een verlaten mijnbedrijf. Daar ontdekte ik uitgebreide archieven over de koloniale periode en de koloniale processen. Daar moest ik gewoon iets mee aanvangen, om die decennialange stilte te doorbreken.

In het AfricaMuseum in Tervuren zag ik de collectie foto’s over de expeditie van kapitein Charles Lemaire in 1898 door Congo. Een dikke eeuw na hem trok ik naar dezelfde plaatsen waar hij was geweest om er met de mensen te praten. Ik toonde hen enkele oude foto’s en trachtte te achterhalen wat zij zich nog herinneren. Bewijzen waren er niet meer, maar de verhalen worden nog doorgegeven van generatie op generatie.

P.G.: Ik beschouw mijn installatie ‘The Missing Link’ als een collectieve opgraving van verschillende koloniale archieven. Er is het archief van de Code Noir uit 1685: het officiële decreet van de Franse koning Louis XIV over de omgang met zwarte slaven. Er is het vrijlatingscontract dat werd gevonden in de tempel van Apollo, over hoe je moest omgaan met slaven wanneer ze hun vrijheid verwierven. Er was het fotoarchief van Dr. Peter Magubane over de scholierenopstand in Soweto op 16 juni 1976. Allemaal verschillende feiten die te maken hebben met rassendiscriminatie en ontmenselijking, met economisch motief.

Samen leggen ze een ontbrekend verband bloot: de ‘missing link’ is de dekolonisatie van het onderwijs. Het onderwijs moet dringend worden hervormd om het juiste verhaal te vertellen en de juiste waarden aan te leren. Mijn werk is een onderzoek naar hoe het onderwijs kan bijdragen om duidelijk te maken dat er helemaal geen minderwaardige mensen bestaan. Elke mens is van waarde.

Net daarom focus ik me op hoe we de geschiedenis opnieuw kunnen vertellen, vanuit een hedendaagse blik. We moeten ons een nieuw beeld vormen van een immateriële collectieve geschiedenis dat altijd in beweging is. Waarbij we het oude onderscheid van ras, geslacht en macht moeten deconstrueren. We moeten de verschillende historische archieven dringend samenbrengen om zo een nieuwe bibliotheek van de wereld op te bouwen.

S.C.: Ik ben me tijdens mijn voorbereiding van de tentoonstelling nog meer bewust geworden dat het onderwijssysteem in ons land heeft gefaald in haar fundamentele missie, namelijk jongere generaties te leren eerdere fouten niet te herhalen. Daar gaat het werk van Mahama ook over. Hij pakte de hele voorgevel van de voormalige postkoloniale hogeschool in met oude Afrikaanse jute zakken. Een duidelijk statement over de complete stilte waarin dit onderwijs is gehuld. Een enorm gat in ons onderwijssysteem.

P.G.: Ik wil de jonge generatie duidelijk maken dat ze moeten leren uit de fouten die wij hebben gemaakt. Ze moeten de moed hebben ongehoorzaam te zijn. Het is belangrijk te leren en te experimenteren, en dat doe je door de archieven. Die laten toe verschillende historische feiten met elkaar te verbinden zodat je er lessen van kunt leren.

Het verleden is niet iets wat voorbij is, het blijft doorleven in het heden. Sommige verkeerde begrippen die we kregen aangeleerd, moeten we vandaag deconstrueren. De tijd dringt: we moeten een nieuwe model van de wereld creëren waarin onze relaties onderling ethischer en duurzamer zijn.

S.B.: Zowel in Congo als in België lijden we aan een soort geheugenverlies. Maar de context is helemaal anders. In België was het kolonialisme een propaganda die werd ingezet om mensen te doen geloven in een bepaald idee van beschaving, met een witte superioriteit. In Congo slaat het geheugenverlies op het falen van de onafhankelijkheid, of het falen van onze voorouders in het contact met de Europeanen.

Mijn werk heet ‘The Other Memorial’. Toen ik naar Brussel kwam zag ik vele koloniale monumenten verspreid over de stad. Ik ontdekte ook de Heilige-Hartkerk in Luik, gebouwd in 1925 als herdenkingsplek voor de geallieerden van de Eerste Wereldoorlog. De wereldoorlogen worden altijd voorgesteld als conflict tussen Europese landen, maar ondergronds speelde ook het belang van de kolonies mee. Die waren immers rijk aan minerale grondstoffen.

Ik vond het interessant dat de koepel van de Heilige-Hartkerk gemaakt is van meer dan 23.000 kilo koper. Dat koper kwam uit Congo. Er was dus een duidelijk verband tussen de Kerk in Congo en het koloniale systeem. Ik wilde deze elementen samenbrengen: de godsdienst, de grondstoffen en het koloniale bestuur. Om zo het systeem van bezetting te laten zien.

S.B.: Ik kreeg de opdracht een nieuwe sculptuur te maken dat dit najaar in de publieke ruimte in Antwerpen komt te staan. Ik vertrok daarbij van het gegeven dat Antwerpen een lange geschiedenis heeft met Congo. In de haven vertrokken veel mensen naar Congo, of ze kwamen er aan. Tijdens mijn voorbereidingen ontdekte ik dat een oud-burgemeester van Antwerpen ooit zei dat als je de wereld wilt leren kennen, je je hand in de zee moet houden. Dan sta je in contact met de wereld. Dat vond ik een heel mooie gedachte. Zo leer je met anderen omgaan, in plaats van ze te negeren, zoals gebeurde in het koloniale systeem.

Ik wil de dingen opnieuw benoemen, gemeenschappelijke herinneringen opnieuw tot leven wekken. Daarvoor gebruik ik in mijn nieuwe sculptuur het ‘lukasa’, een geheugenbord dat gebruikt wordt door het Luba-volk in Katanga om herinneringen aan voorouders te bewaren. Door dit bord ook hier te gebruiken, gebruik ik het als een nieuw kennissysteem om te praten over de geschiedenis.

S.B.: Enkele jaren geleden bracht ik een kunstboek uit: ‘Vocabulaires’. De naam verwijst naar het eerste boek dat in 1964 in Katanga werd gepubliceerd: ‘Vocabulaire de la Ville d’Elisabethville’. In die periode was Katanga afgescheiden van de rest van het land, er werd geprobeerd een aparte Katangese identiteit te creëren. Het boek met een eigen woordenschat moest daar mee voor zorgen. Met mijn werk nu wilde ik juist de vele verschillende herinneringen van Katangezen verzamelen: de huisbedienden die voor blanken werkten, de soldaten etc. De combinatie van al die verhalen mensen bracht ik zo samen om een herinnering te creëren, van de stad en het land van vroeger tot in het jaar 1964.

S.C.: Ik vind dat we nieuwe woorden nodig hebben. Vaak zijn woorden te eng, of ze geven niet correct weer wat je wilt zeggen. Zulke nieuwe woordenschatten lijken me daarom essentieel voor de toekomst.

P.G.: Toen ik vorig jaar een workshop gaf, vroeg een van mijn cursisten mij: ‘oké, we willen wel dekoloniseren, maar op welke manier moeten we dit doen?’ Die vraag verontrustte me. De tijd is rijp om iedereen erbij te betrekken, en om dekolonisatie in elk valk van de samenleving aan te snijden.

S.B.: We hebben veel elementen die Congo verbinden met de rest van de wereld. Dat gaat verder dan grondstoffen als uranium, rubber, hout en koper alleen. Op intellectueel vlak hebben we schrijvers zoals Fanon, Césaire, of Raoul Peck, die bekend zijn over heel de wereld. We moeten daarom een andere lezing van de geschiedenis creëren. Niet alleen door confrontatie, maar ook door te leren van elkaar. Zo leer ik zelf ook veel van historici, kunsthistorici en antropologen met wie ik samenwerk.

S.C.: We hebben inderdaad alle tools die we nodig hebben om te dekoloniseren. Denk maar aan deze geweldige auteurs. Toch kreeg ook ik dezelfde vraag van een student aan de universiteit, over hoe we kunnen dekoloniseren. Het wijst erop dat  nog steeds niet wordt onderwezen wat onderwezen hoort te worden. Ook al bestaan al die middelen al zo lang.

Dat is ook wat het werk van Zahia Rahmani ter sprake brengt: deze kennissystemen, de literatuur en de geniale geesten hebben ons alles gegeven om te dekoloniseren. Maar nu moeten we ze nog gebruiken voor de hele maatschappij.

P.G.: Het is tijd voor actie en verantwoordelijkheid om de veranderingen te aanvaarden. Het is nodig kolonialisme verder te onderzoeken en ons te onderwerpen aan zelfkritiek. We zullen ook moeten werken aan de oorzaken van de koloniale en raciale problemen. En een nieuw educatief plan ontwikkelen, op basis van nieuwe onderwijsmethodes, dat anderen zal leren om na te denken over de impact van deze tragedies op de wereld.

Bekijk hieronder de volledige artist talk.