De brutale schoonheid van het onzichtbare

Pieter Boons (P.B.): Jij bent een van de drie kunstenaars die werden geselecteerd door het Young Artist Fund om tentoon te stellen. We kwamen samen op de titel: The holes will be filled again. Hoe interpreteer jij die?  

Mostafa Saifi Rahmouni (M.S.R.): Een geschikte titel kiezen vergt veel tijd. Ik probeer altijd precies de juiste woorden te vatten. We kwamen er plots op tijdens een collectieve brainstorm. De titel lijkt te suggereren dat we dingen doen voor niets, maar ik zie er ook iets optimistisch in. De zin is letterlijk geplukt uit een van onze gesprekken over onze samenwerking in het Middelheimmuseum. Wat is het verschil tussen ons en de andere kunstenaars? Wij hebben samen een tijdelijk project, terwijl de andere permanent een plaatsje in het museum hebben.

Ik herinner me dat je me tijdens dat gesprek vertelde dat je je projecten graag een naam geeft. Waarom is dat zo, wat doen de titels bij jouw werk precies?

Een titel kan een werk echt helemaal openbreken en veel verder stuwen. Zo heb ik een werk met schapen die vervoerd worden in een truck. Toeschouwers denken meteen dat de arme dieren op weg zijn naar het slachthuis. Maar ik gaf het de naam The Return (2018). Dat stemt tot nadenken: de terugkeer naar wat? De schapen waren helemaal niet op weg naar de dood, integendeel, ze waren onderweg naar de groene velden. De titel geeft het werk dus haar betekenis. En als ik geen goede titel kan vinden, dan wacht ik af. Dat is de reden waarom zowat mijn halve oeuvre Untitled heet. Ik vind dat geen enkel probleem: ik denk dat mijn werk ook moet kunnen bestaan op zich, zonder naam. Maar het blijft wel zo dat een sterke titel het werk dichter bij de toeschouwer brengt.  

Hoe zou je je artistieke praktijk beschrijven, visueel en conceptueel? Je artistieke attitude doet me denken aan die van een koorddanser, die balanceert tussen verschillende media en aparte werelden. Klopt dit?

Ik hecht enorm veel belang aan de idee van vrijheid. Bij elk nieuw werk stel ik me de vraag hoe ik mijn idee het best kan uitdrukken. Het medium zelf doet er niet eens toe. Deel ik mijn idee het best als tekening, dan teken ik het. Zo simpel is dat. Voor ik kunstenaar werd, studeerde ik productdesign, ik hou echt van objecten. Bepaalde materialen dragen een inherente schoonheid, ik hou ook van de relatie van objecten in de ruimte. Deze elementen zijn heel aanwezig in mijn werk.

Ik studeerde kunst en productdesign tegelijkertijd. Vier jaar lang was ik met beide bezig. Net daardoor begon ik beide disciplines door elkaar te halen. Dat gaf me een enorme vrijheid om mijn eigen manier van werken vorm te geven. Ik vind het fijn om nieuwe dingen te ontdekken en te experimenteren in tentoonstellingen. Zoals bijvoorbeeld mijn meest recente solotentoonstelling ‘No land’s man’ in Moussem in Brussel. Dat was een kamergrote installatie, monumentaal, iets wat ik nooit eerder had gedaan.

Ik heb de indruk dat je heel precies wilt zijn wanneer je een nieuw werk creëert of er een titel aan geeft. Waarom is dat zo?  

Ik probeer inderdaad heel precies te zijn, zonder er echt maniakaal mee bezig te zijn. Precisie komt het werk ten goede. Je merkt dat ook in een gesprek. Vaak schenken mensen meer aandacht aan details dan aan het grotere geheel. Net de interne details zorgen voor de impact. Dat zie je ook in mijn creatie voor het Middelheimmuseum. Het busje wordt bewogen door interne krachten. Wat je ziet, is slechts de impact. En net die maakt ons nieuwsgierig naar wat er echt aan de hand is. Als het schudden en dreunen van de bestelwagen niet perfect werd uitgevoerd, zou je als kijker meteen je aandacht verliezen. Je zou ook niet begrijpen wat ik ermee probeer te vertellen. Net daarom vind ik het belangrijk zoveel aandacht te schenken aan de kleine details.

Als ik denk aan jouw oeuvre, komen spontaan twee woorden in me op. Het eerste is: verbeelding. Een werk als Looking For Truth (2016) stimuleert de kijker het verhaal te voltooien waarvan je enkel een paar visuele fragmenten geeft. Je werk nodigt dus uit om echt na te denken, te verbeelden, te fantaseren en te dromen.

Elk werk start bij mezelf. Ik probeer door te geven wat ik zelf heb gezien en gevoeld. Aan de basis ligt vaak een reële situatie, die soms kan uitgroeien tot iets heel surreëels. Want ik geef niet de feiten door, enkel hoe ik die heb ervaren. Ik ben een soort tussenstation, dat herinneringen doorgeeft. Ik heb mijn eigen verbeelding natuurlijk, maar iedereen heeft een eigen fantasie waardoor ze mijn werk op een verschillende manier beleven. Verbeelding kan ertoe leiden dat we veel verder gaan dan wat we zien. Het kan een object extra leven geven.

Het tweede woord is: humor. Wat kan je vertellen over humor in je werk?

Die humor komt wellicht voort uit mijn cultuur. In Marokko lachen mensen soms met heel wrede dingen. Humor is voor mij een manier om om te gaan met bepaalde thema’s. Ik ben heel blij dat ik het met me meedraag zonder dat ik het echt moet creëren. Humor maakt mijn werk lichter, het geeft ook een extra laagje gevoeligheid. Ik heb al ervaren dat humor cultureel bepaald is, door eenzelfde werk op verschillende plaatsen te tonen.

Neem mijn werk The day Before / Le jour d'avant (2019), een foto waarop een man een geit bij haar poten draagt. Toon ik dit aan mijn neven in Marokko, dan barsten ze in lachen uit. Presenteer ik die in Europa, ervaren veel mensen dit beeld als iets gruwelijks. Ik hou ervan te spelen met die contrasten en hoe ik verschillende culturen kan laten botsen of net samenbrengen. Net deze confrontaties en contrasten creëren iets extra, en dat is precies mijn werk.

Vertel eens over je project dat je toont in de tentoonstelling.  

The Visible Part/ La partie visible (2021) bestaat uit een bestelwagen met een intern mechanisme dat luidruchtige schokken en schuddende bewegingen voortbrengt. Het kunstwerk verbeeldt de herinnering aan gewelddadige arrestaties tegen straatcriminelen en handelaars in verdovende middelen in Marokko.

Het valt me op dat je in alle gesprekken die we er al over hadden, steeds de term ‘politiegeweld’ vermijdt. Toch wel een actueel thema dat heel aanwezig is in de media wereldwijd. Waarom die voorzichtigheid?

Ik wil dit werk niet verbranden. Ik wil niet benoemen waar het exact over gaat, het is de toeschouwer die dit moet aanvoelen. Als een onderwerp, zoals in dit geval, zo universeel is, heeft het zo’n expliciete beschrijvingen vaak niet nodig. Dan verkies ik het werk te openen voor interpretatie dan het ervoor af te sluiten. In de beschrijving die ik eerder schreef van dit werk, ergert me de passage “in Marokko”. Want dit werk gaat helemaal niet over Marokko. Het gaat niet eens om politiegeweld, het gaat meer om menselijk gedrag.

Maar ik oordeel niet. Ik maakte dit werk niet om te tonen hoe wreed mensen kunnen zijn, maar gewoon om te laten zien hoe we zijn. Ik pik een situatie op die ik heb meegemaakt en laat mensen erover nadenken. Ik leg gewoon de kaarten op tafel. Maar ik wil niet in hokjes worden gestopt, dat laat ik niet toe. Als ik bijvoorbeeld dieren laat zien in mijn werk, betekent dat niet dat ik opkom voor dierenrechten. Natuurlijk is mijn werk wel kritisch, maar het is voornamelijk sociologisch.

The Visible Part/ La partie visible (2021) begon als een persoonlijk verhaal, een herinnering, dat je opent naar bredere politieke kwesties. Denk je dat het persoonlijke ook altijd iets politieks inhoudt? Wat is de plaats van de kunstenaar tussen het persoonlijke en politieke?

Ik breng geen politieke boodschappen. Mijn werk is niet politiek, ik hou me ook niet bezig met politieke kritiek. Het gaat me om het menselijke, om de condities waarin we leven en de verschillen die we ervaren. Ook al heeft mijn werk een politiek kantje, zeker, dat aspect interesseert me niet. Ik toon gewoon iets uit het dagelijkse leven, iets wat ik heb meegemaakt en daar houdt het voor mij op. Als mensen mijn werk gebruiken of toe-eigenen vind ik dat prima, maar het is niet opgezet om bij te dragen aan een of andere ideologie.

Je werk doet me denken aan de spanning tussen ‘zorg’ en ‘controle’, heel voelbaar in de hedendaagse samenleving. Het lijken tegengestelde concepten, maar soms gaat het om exact hetzelfde. Misschien laat onze relatie met de politie ons zien hoe ambivalent zorg en controle kunnen zijn, en hoe het ene snel in het andere kan overgaan. Gaat dit werk ook over dit soort verschuivende machtsverhoudingen? 

Heel zeker! Het toont hoe we zijn als mensen en hoe we ons gedragen. Er is heel zeker een dunne lijn tussen zorg en controle, maar het is een loop. Als The Visible Part/La partie visible (2021) het verhaal vertelt van de politie die een drugsdealer arresteert, bevraagt die tegelijkertijd ook waarom lagere sociale klassen drugs verkopen om rond te komen. Heel vaak verzeilen mensen in illegale situaties waar ze nooit bewust voor kozen. Dus als we het hebben over zorg, wie zorgt hier dan eigenlijk voor wie?  

De titel The Visible Part / La partie visible (2021) suggereert natuurlijk dat er ook een onzichtbaar deel is. Is die spanning tussen het zichtbare en onzichtbare voor jou belangrijk? Is dat misschien waar de verbeelding ontstaat?

M.S.R.: Het onzichtbare in dit werk is de binnenkant van de camionette. Ik geef gewoon visuele en akoestische suggesties, maar het werk gaat precies om wat je níet ziet. De politie besluit een stukje van een publieke ruimte te privatiseren wanneer ze een persoon in het busje sleuren en hem daar verrot slaan. Zo wordt een klein stukje publieke ruimte plots persoonlijke ruimte. Want wanneer je de deur van de bestelwagen sluit, kan je binnen uitspoken wat je maar wil. Het enige wat de buitenstaander ziet en hoort, is de impact: het schudden en schokken van de wagen. Het onzichtbare kan veel erger zijn dan wat zichtbaar is. Verbeelding kan een mens ver leiden.

Hoe zullen mensen reageren op je werk, denk je? Wat zullen ze denken, voelen of zeggen?

Geen idee. Ik ben benieuwd naar hun reactie. Vaak is mijn werk redelijk zwaar, moeilijk en gruwelijk maar tegelijkertijd kan het ook grappig zijn en zelfs heel mooi. Het balanceert altijd tussen beide extremen. In elk werk zit een zekere spanning. De thema’s zijn vaak sociologisch of politiek, in contrast met de schoonheid van het materiaal en vaak met een portie humor erbovenop.

Is dit de grootste uitdaging in je werk: net al die elementen aanpakken die je net opnoemde?  

Toch niet. Ik ben niet bewust bezig met die contrasten te creëren, vaak zijn die er al nog voor ik ze opmerk. Ik concentreer me steeds op één aspect. Als ik rond een zwaar thema werk, probeer ik daar wat tegenwicht aan te bieden. Anders zou het werk alleen maar journalistiek zijn, en is er geen poëzie. Door mijn liefde voor zuivere materialen krijgt het werk vaak een extra dimensie die in combinatie met het medium het onderwerp kan deconstrueren.

Ik wil geen object maken waar je niet naar wilt kijken. Ik verleid de kijker ook niet. Het gaat mij erom het beeld aanvaardbaar te maken. De stoel met glazen fles bijvoorbeeld (Looking for Truth, 2016) gaat over marteling, maar hoe kan je hierover praten zonder pijn? Mijn werk hoeft zeker niet te braaf te zijn, het heeft net een trigger nodig. Maar het veronderstelt ook een mentale wending. En het moet acceptabel zijn om het thema te behandelen

Je maakte dit werk specifiek voor de context van een openluchtmuseum. Hoe pakte je dat aan?

Het is niet de eerste keer dat ik iets creëerde voor in openlucht. Ik denk zelfs dat een groot deel van mijn werk ook buiten kan worden opgesteld. Toch kwam dit project op precies het juiste moment. Ik begon dit idee al uit te werken en twee weken later viel de uitnodiging om mee te werken aan de expo in de bus. Perfecte timing! Dit werk is echt geschikt voor een beeldenpark in openlucht. Sommige kunstwerken vergen best wat tijd, maar dit productieproces verliep heel vlot.

De groepstentoonstelling heeft één gezamenlijke titel, maar de aparte werken zijn wel heel verschillend. Of zijn er toch raakpunten? 

Alle werken hebben een vergelijkbare, specifieke gevoeligheid voor hun materialiteit, en daar hou ik wel van. De glazen sculpturen van mountaincutters laten prachtig glas zien als puur materiaal. Ook het bronzen werk van Maika Garnica maakt me nieuwsgierig, ook al heb ik het nog niet gezien. Ik heb er alle vertrouwen in dat het dezelfde weloverwogen perfectie zal hebben als de keramische werken die ik van haar ken. We zijn allemaal beeldhouwers die heel bewust omgaan met de materialiteit van onze werken en misschien ook wel met de esthetiek. Her werk van mountaincutters gaat over geschiedenis en over sociale zaken. Maika's werk is dan weer interactief. Alle werken hebben betrekking op mensen. Ik denk dat de tentoonstelling erg goed in balans is.

Welk boek ligt op je nachtkastje?

Ik ben niet zo’n lezer, ik verkies documentaires te bekijken. Dat doe ik bijna elke dag. De enige boeken die ik lees, zijn psychologische of sociologische publicaties. Ik ben mateloos gepassioneerd door de evolutie van levende wezens, dus lees of kijk vooral daarover. Er is niet direct een onmiddellijke link met mijn artistieke praktijk, maar daar zou ik graag eens een werk over maken.

Wat mij ook enorm fascineert, is hoe ons brein en lichaam werkt en hoe we erin slagen ons zo snel aan te passen aan bepaalde situaties. We moeten wel om te overleven. Het idee van overleven is heel aanwezig in mijn werk, ik verbeeld graag de liefde voor het leven en ons vermogen om ons voortdurend aan te passen en te evolueren. En als je over het leven praat, dan heb je het ook over de dood. De menselijke soort past zich zo snel en goed aan, dat is ongelooflijk interessant. Daar lees ik graag nog meer over.

Dat doet me denken aan het boek van Anna Tsing, over paddestoelen die groeiden in Hiroshima, na de atoombom. (Anna Lowenhaupt Tsing, The Mushroom at the End of the World, 2017, Princeton University Press).

Waauw, klinkt super interessant!  

Als het kon, welk kunstwerk uit de collectie van het Middelheimmuseum zou je graag stelen en eeuwig koesteren?

Daar zou ik graag eerst heel de collectie voor willen uitpluizen! Al was er in de expo Congoville wel iets wat me diep raakte. De chocolade handjes van Hank Willis Thomas (Antwerpse handjes, 2019). Gruwelijk intens en krachtig. De handjes apart zijn dun en smal, maar alle handjes samen gaf een krachtig resultaar. De manier waarop de kunstenaar de typische Antwerpse praline verbindt aan het donkere verhaal van de chocolade, cacao en kolonisatie voelt heel vertrouwd aan, en is ook nauw verbonden met hoe ik te werk ga.

Interview op 12/08/21