Depots in de kijker

Eerste openluchtmuseum in Europa 

De stad Antwerpen kocht in 1911 drie historische kasteeldomeinen om ze als publiek park in te richten. In de zomer van 1950 werd op het domein aan het Middelheimkasteel een tentoonstelling georganiseerd rond de beeldhouwkunst van de 20ste eeuw. De expo was een enorm internationaal succes. Zo groot zelfs dat hetzelfde jaar nog het Openluchtmuseum voor Beeldhouwkunst Middelheim werd opgericht, een primeur voor Europa.

De toegang was gratis en dat is vandaag nog altijd zo. Natuur en cultuur zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden in het Middelheimmuseum. Grote delen van het domein zijn beschermd als cultureel landschap. Het kasteel met bijgebouwen en het Braempaviljoen zijn beschermd als monument.  

Thematische opstelling

Na 75 jaar was het tijd om de identiteit van het museum en het historisch park te revaloriseren. In 2023 en 2024 werden de collectiepresentatie en het park grondig herbekeken. Meer dan 200 kunstwerken kregen een andere, doordachte plaats in het kunstpark.

De kunstwerken zijn vandaag thematisch geordend, in relatie tot het omringende landschap. Verharding werd waar mogelijk vervangen door beplanting. Op hun nieuwe locaties ontstaan verrassende verbanden tussen de sculpturen, het park en de bezoekers.

Altijd zichtbaar

De nieuwe collectiepresentatie omvat een 180-tal kunstwerken in het kunstpark. 105 werken uit de oude presentatie werden daarom verplaatst naar een nieuw en uniek openluchtdepot. Het museum koos ervoor om deze kunstwerken niet te verbergen maar ze te blijven tonen.

Bezoekers hebben vaak een favoriet werk en een nauwe band met het museumpark. De beelden die niet meer in de presentatie zijn opgenomen, blijven zo toch zichtbaar. De beelden op het openluchtdepot zijn grotendeels weersbestendig.

Duurzame ontwikkeling

Het openluchtdepot bevindt zich in het museum naast het historisch park. Het werd ontworpen in samenwerking met landschapsarchitecten en restauratoren. De bodem bestaat uit lavasubstraat met een bloemen- en kruidenmengsel. Hierop kan gereden worden met zwaardere machines, wat nodig is bij de verplaatsing van beelden. Het lavasubstraat absorbeert maximaal hemelwater en gaat erosie tegen.

En er is meer: in deze museumzone werden 50 bomen en 2000 extra struiken aangeplant. Ook de museumbijen verhuisden mee en leverden extra honing.  

Maximale bereikbaarheid

Bij het ontwerp werd op alle punten rekening gehouden met een zo klein mogelijke impact op het klimaat. Materialen werden maximaal herbruikt. Door het depot onder te brengen op de museumsite werden transporten beperkt tot het museumterrein. Bij de plaatsing is rekening gehouden met een maximale bereikbaarheid van alle sculpturen.

De sokkels uit de oude presentatie werden zoveel mogelijk herbruikt, zowel in de nieuwe collectiepresentatie als op het depot. Op het depot is elektriciteit aangelegd. Restauraties en onderhoud aan de collectie kunnen hierdoor ter plaatse uitgevoerd worden.  

Winterinpak

De meest fragiele werken uit de collectie hebben de laatste jaren een nieuwe winterinpak gekregen. Rondom het kunstwerk komt dan een hutje dat bestaat uit stellingmateriaal en een transparant dak. Zelfs ingepakt blijft het kunstwerk zichtbaar.

Op het depot wordt ervoor gekozen deze constructies in de zomer te laten staan. In de winter worden de zijkanten bedekt met semi-transparante doeken.  

Kwetsbare collecties

Het museum verzamelt naast sculpturen verschillende steuncollecties waaronder 60.000 kunstboeken en publicaties, tekeningen, foto’s, media-art, modellen, maquettes en kleinsculpturen. Uiteraard kunnen deze niet in openlucht bewaard worden.  

Binnendepot met lage impact

In 2017 vormden we een bestaande loods op de museumsite om tot eenvoudig depot met zo min mogelijk impact op de uitstoot van broeikasgassen en een maximaal hergebruik van materialen. We behielden de bestaande vloer, maakten de wanden dampdicht, thermisch isolerend en garandeerden een hoge brandweerstand.

We lieten er een ontvochtiger met adsorptiewiel en een recirculatieunit met luchtfilter plaatsen. Het klimaat in dit binnendepot volgt de seizoenen, maar vertoont geen bruuske pieken.

Collectiepaviljoen

Sinds 2019 worden 50 werken uit de collectie en steuncollecties gepresenteerd in het Collectiepaviljoen. Het voormalige depot werd grondig verbouwd om ook hier met zo min mogelijk extra middelen een zo stabiel mogelijk klimaat volgens Bizot-norm te creëren.

In het voorjaar van 2024 vervingen we de 50 werken deels door tot dan toe verborgen kleinsculpturen. Deze zijn nu zichtbaar in vitrines. Tegelijkertijd verhuisden we ongeveer de helft van de monografiën en kunstboeken naar dit paviljoen. Bezoekers kunnen nu een groot deel van onze bibliotheekcollectie inkijken zonder een afspraak te moeten maken.   

Naast de fysieke ontsluiting van zoveel mogelijk collectiestukken werkten we aan de digitale ontsluiting van de collectie en een nieuwe wayfinding doorheen het museumpark.

Door de vele uitdagingen liep niet alles op hetzelfde tempo. Dit maakt het voor bezoekers soms moeilijk om de weg te vinden. Daartegenover staat dat ondanks alle interne verhuisbewegingen, graafwerken en restauraties, het gehele museum altijd toegankelijk is gebleven.

Communicatie hierover is bij dergelijke ingrijpende veranderingen een belangrijk en blijvend aandachtspunt.  

Openluchtdepot

Tak Landschapsarchitecten, Lapis Arte, Yoeri, Etoile Mécanique, Metafose, Groendienst Stad Antwerpen

Binnendepot (2017) 

Helicon, AG Vespa

Collectiepaviljoen 

2000: Stéphane Beel
2019: RADAR architecten, AG Vespa, Cristina, aannemer 
2023: B-Bisarchitecten, Van Hout Pro, Anke, Blackbirds, Etoile Mécanique