Kunstwerken krijgen nieuwe vaste plek

Aan de nieuwe collectiepresentatie ging heel wat voorbereiding vooraf. Eerst en vooral de inhoudelijk selectie: welke kunstwerken worden opgenomen en welke niet? Hoe bepaalden jullie dit?

Veerle Meul (V.M.), hoofd collecties Middelheimmuseum: Daarvoor hanteerden we meerdere criteria. De kunstwerken in de nieuwe presentatie zijn stuk voor stuk sterke vertegenwoordigers van onze kerncollecties Moderne Beeldhouwkunst (1870-1988) en Hedendaagse Sculptuur (1989 tot vandaag). Ze tonen de veelzijdigheid en veerkracht van de beeldhouwkunst in de Nieuwste Tijd. De opgestelde kunstwerken hebben ook vanuit een actueel perspectief een hoge artistieke, kunsthistorische en belevingswaarde. En ze zijn ook nog altijd in goede staat om buiten te worden getoond. Sommige werken maken deel uit van de Topstukkenlijst van de Vlaamse Overheid, andere zijn nieuw in de collectie sinds 2018 en hadden nog geen betekenisvolle plaats in het park verkregen.

V.M.: Verschillende werken zijn ook onlosmakelijk verbonden en vergroeid met het Middelheimmuseum, doordat ze locatiespecifiek zijn of onverplaatsbaar door hun aard. Kunstwerken samen versterken elkaar. Zowel artistiek als op het vlak van hun betekenis, of ze creëren nieuwe spannende betekenissen samen. Ze dragen bij aan de thematische uitgangspunten voor de nieuwe collectiepresentatie: de veranderende relatie tussen mens en natuur. Door hun gevoelig gekozen (nieuwe of oude) plaatsing bij groene en blauwe erfgoedelementen van ons kunstpark versterken ze het unieke hybride karakter van het Middelheimmuseum.

Voor elk van de geselecteerde werken moest een nieuwe, geschikte locatie worden bepaald in het kunstpark. Geen simpele klus. Welke factoren spelen daarbij mee? 

Pieter Boons (P.B.), curator Middelheimmuseum: De nieuwe collectiepresentatie is opgevat als een tentoonstelling van lange duur. Dus keken we eerst naar de betekenis van de verschillende kunstwerken, maar ook naar de geschiedenis van het park en de ontwikkeling van de verschillende soorten landschappen die hier bij elkaar komen. Welk verhaal vertellen de werken, welk werk heeft een eerder solitaire plaats nodig en welke vormen samen een verhaal? Zo kwamen we tot thematische clusters, en zochten we voor elk kunstwerk de gepaste locatie. Daarbij moesten we rekening houden met veel aspecten: de inhoud van het werk, het werk in de cluster, de tentoonstelling als geheel, én de combinatie met het landschap.

V.M.: We keken daarbij dus eerst en vooral naar de intentie van de kunstenaar, maar ook naar de materiële kwetsbaarheid van een werk en de specifieke behoudsrisico's van een nieuwe plek. Daarnaast zijn er de belevingsaspecten en de connectie met andere kunstwerken, zoals Pieter zei. Last but not least heb je de kwetsbaarheid van de groenblauwe erfgoedelementen. Daarbij kreeg de groendienst in feite het laatste woord. Tenslotte hebben we geprobeerd met de plaatsing van de kunstwerken waardevolle natuurlijke elementen in de verf te zetten, zoals een sculptuur die de blik van de bezoeker begeleidt naar een fantastische moerascypres.

De werken veranderen niet alleen van plaats. Ook de opstelling zelf verandert soms. Kan je daar een voorbeeld van geven? 

P.B.: Heel wat werken staan vandaag op een sokkel. Zo’n sokkel maakt een werk belangrijker dan een werk op de grond. Dus stelden we ons de vraag: hebben de kunstwerken die momenteel een hoge sokkel hebben die wel nodig? De Balzac van Rodin is een goed voorbeeld. Bij ons prijkte deze sculptuur op een hoge sokkel, terwijl ditzelfde werk in andere collecties gewoon op de grond staat. Bij de nieuwe plaatsing volgen we de visie van de kunstenaar, dus zonder sokkel. Alleen: voor behoud en beheer is het beter het werk toch een beetje van de grond te laten staan. Dus komt het nu op een lage sokkel van 30 cm, maar met de beplanting errond lijkt het of het gewoon op de bodem staat. 

Annick Van Stevens (A.V.S.), groencurator Antwerpse groendienst: Eigenlijk is dit een mooi voorbeeld van hoe de beplanting de beleving van een kunstwerk kan verhogen. In dit geval hebben we de hoogte van de nieuwe beplanting errond zodanig gekozen dat die net hoog genoeg komt om de sokkel te verbergen, zonder het beeld zelf te ‘verstoren’. We pasten dus echt de plantenkeuze aan het totaalbeeld dat het museum voor ogen heeft aan. Een ander voorbeeld is de nieuwe beplanting rond de kleine ginkgo (notenboom): hier plantten we dezelfde planten die we enkele jaren geleden eerder al plantten rond de bestaande ginkgo aan de andere kant van het Huis. Zo spiegelen we beide bomen. Het vormt visueel een geheel.

A.V.S.: Deze denkoefeningen nemen we ook mee naar de toekomst. Als het museum in de toekomst nieuw werk aankoopt, wordt ook rekening gehouden met de impact van de sokkel. De combinatie natuur/cultuur is een nieuwe mindset voor ons allebei. Bij elk nieuw werk denken we samen na over hoe we dit zullen funderen, en of het past in onze gezamenlijke visie om zo weinig mogelijk schade aan de natuur aan te brengen.

Enkele kunstwerken hebben een veel grotere impact op het landschap. Dan denk ik meteen aan de kunstwerken die in de bomen hangen. Hoe pakten jullie die aan?

A.V.S.: De kunstwerken in de bomen hadden bijzondere aandacht nodig. Een goed voorbeeld is Jef Geys’ Mama: verschillende metalen ringen geplaatst rond oude beukenstammen. De constructie was aan een update toe. Eerst keken we naar de inhoud van het werk: wat wil de kunstenaar vertellen, wat is de visie? En hoe kunnen we die nu bereiken op een boomvriendelijker manier?

A.V.S.: We verplaatsen de ringen van beuken naar eiken. Eikenschors is veel ruwer en geeft meer frictie waardoor de schade beperkt blijft. We herbekeken ook het ophangsysteem. Onze boomexpert stelde voor om tussen boom en ring een dikke rubberen schijf te plaatsen die de groei en het krimpen van de boom opvangt. De ringen zijn nu stabiel geplaatst als een soort kogellager, zonder dat ze schade toebrengen aan bomen. Er is ook afgesproken dat de bevestigingspunten om het kwartaal een kwartslag gedraaid worden, zodat ze niet continu op dezelfde plek van de schors drukken.

A.V.S.: Voor de Takdrager (2017) van Koba De Meutter, waarbij een boom haar eigen gesnoeide tak draagt met een prothese, zochten we samen met de kunstenaar een geschikte traag groeiende boom uit. En voor A cast of a thought (2021) van Kasper De Vos, een reusachtig opgeblazen walnoot aan een boom, stelden we zelf een ophangsysteem voor. Oorspronkelijk dacht de kunstenaar aan een constructie met staalkabels, maar dat leek ons te schadelijk voor de boom. Onze boomexperts stelden een touw voor dat we ook gebruiken om zwakkere takken te verankeren in bomen. Het touw rekt niet en is makkelijk te vlechten zodat je geen knopen, vaak zwakke punten, hoeft te leggen. De kunstenaar gaf hiervoor zijn goedkeuring. Het werk is nu perfect opgehangen, zonder schade aan de boom en zonder risico op vallen.    

Bij dit soort werken denken jullie dus artistiek-technisch mee met de kunstenaars?

A.V.S.: We denken complementair mee. Op die manier krijgen we ook een bijzondere band met de kunstwerken. Die betrokkenheid vind ik heel belangrijk, je gaat dan als parkbeheerder anders met het kunstpark om. Daarom organiseerde ik onze teambuilding in het museum, ook voor de medewerkers die niet in het kunstpark werken. Iedereen kreeg een rondleiding met uitleg over de kunstwerken in de bomen. Die opende hun ogen: zo kan ons werk dus ook! Ik probeer op die manier iedereen warm te maken voor de combinatie van kunst en natuur.

A.V.S.: Ook voor mijzelf is trouwens een nieuwe wereld opengegaan. Ik kom al twintig jaar als bezoeker in het Middelheimmuseum, maar hecht nu veel meer waarde aan de kunstwerken omdat ik er veel meer over weet. Voor mij persoonlijk is de samenwerking met het museum dus erg verrijkend.

Is dit ook wederzijds, Pieter? Welke artistieke kansen zie je in het zorgvuldig omgaan met groen?

P.B.: We worden ons meer bewust dat het landschap ook een bijzonder verhaal te vertellen heeft. Het is een fantastische uitdaging om deze verhalen samen met kunstenaars te onderzoeken en verder te ontwikkelen. Dit geeft kansen voor de artistieke programmatie van het museum en voor de collectievorming. Zo werken we nu bijvoorbeeld samen in een nieuw project ‘Reading the landscape’ met twee kunstenaars. Wendy Morris en Gosie Vervloessem bekijken het landschap van deze specifieke plek en ontwikkelen manieren om op een nieuwe manier te kijken naar deze bijzondere biotoop.  

P.B.: Bij de verplaatsing van de kunstwerken kregen we dankzij de groendienst ook nieuwe inzichten. Zo denken we nu twee keer na voor we een sculptuur in een beukenbos plaatsen. Op een stuk grasveld is het niet erg een put te maken, maar in de buurt van een beuk die oppervlakkig wortelt, is dit moeilijker. Daar waren we ons eerst minder van bewust. Door te sparren met de groendienst kwamen we op nieuwe plaatsen en nieuwe mogelijkheden. Bijvoorbeeld een andere manier van fundering: een constructie in opbouw in plaats van een put in de grond. Dat heeft dan weer gevolgen voor het budget … Het is een enorme puzzel. Alles is nauw met elkaar verbonden.

>> Lees meer over de samenwerking op vorige blogpost